Cumhuriyetçi misiniz, Demokrat mı?

Fransız yazar Régis Debray'in 30 Kasım 1989'da "Le Nouvel Observateur" dergisinde yayınlanan ünlü metni "Cumhuriyetçi misiniz, demokrat mı?" yazısını Prof. Dr. Ahmet Arslan'ın çevirisi ile okuyoruz.

Cumhuriyetin birincil erdeminin hafıza olmasına karşılık, demokrasinin gücü unutmada yatar. İnsanın insanı yaptığı yerde, doğan her çocuk 6000 yaşındadır. Eğer elinizde tarihten başka bir şey yoksa, geçmişten kendinizi ayırmanız, kendi kendinizi sakatlamanızdır. İnsanı yapan Tanrı olduğunda ise, Tanrı onu her doğuşunda yeniden yapar. O macerasına sıfırdan başlar. Cumhuriyette bundan dolayı en büyük değer kütüphaneye, demokraside ise televizyona verilir. Çünkü kütüphanelerin, kendilerine ibadet edilmesi kültürü belirleyen büyük ölülerin saygıdeğer mezarlıkları olmasına karşılık, televizyon zevkli bir biçimde zamanı öldürür. Cumhuriyet bir kütüphane gibi, yaşayanlardan çok ölülerden meydana gelir. Oysa demokraside, televizyonda olduğu gibi, yaşayanlara bilgi vermek hakkına sahip olanlar yalnızca yaşayanlardır. Her sistemin mahzurları vardır ve bunlar tartışma konusudur.

Eşitlik

Cumhuriyet, eşitlikçi (égalitariste) olmaksızın eşitliği sever. Çünkü kabiliyet ve çabaları göz önüne almaksızın koşullar ve ödülleri aynı seviyeye getirmeye çalışan adalet değildir, hınçtır. Söz konusu olan, bunları oranlamaktır -her zaman geçerli olan bir formülü olmayan ve daima zayıf olan çözümü adalet uğruna bitmez tükenmez mücadeleyi gerektiren ebedi problem.- Buna karşılık demokrasinin programında toplumsal eşitlik yoktur. Onda ekonomik eşitsizliklerin yaratmış olduğu problem ne kadar aşılmak istenirse o kadar çok ve o kadar yüksek sesle insanların özgürlüklerinden söz edilir. Eşitlik kavramından demokrat, sadece kanun önünde eşitliği anlamakla yetinebilir. Ancak cumhuriyetçi ona zorunlu olarak maddi şartların belli bir eşitliğini ekler. Ona göre bu olmaksızın yurttaşlık antlaşması sahte bir paylaşmadır. Her gün kaldırımlarda binlerce paryanın veya toplumdışı yoksulların ölmesi, Hindistan ı gerçek bir demokrasi olmaktan alıkoymaz. New York ta binlerce evsiz barksızın veya esrarkeşin kışın parklarda uyuması, fakirlerin ve zenginlerin aralarında hiçbir benzerlik olmayan kendi hastaneleri ve okullarının olması özgürlük heykelinin dünya çapındaki ve haklı şöhretine bir halel getirmez. Gelirler veya ücretler arasındaki oranın bire elli olduğu bir memlekette artık cumhuriyetten bahsedilemez; ama demokrasiden bahsedilebilir. Cumhuriyetçi ideal, belli bir oran duygusunu şart koşar. Tesadüfen halkın öğrenmiş olduğu büyük artistlerin veya günün güçlülerinin büyük gelirleri parasız bir demokratta ancak bir omuz silkmesine sebep olur. O bunu teşebbüs hürriyetine verilen basit bir fidye olarak yorumlar. Buna karşılık lüks yığınlarını veya imtiyazların artmasını kınamak, bir cumhuriyetçi için Isparta hayat tarzını veya çileciliği övmek değildir. Yoksulluk bir demokrasiyi üzer; ama bir cumhuriyeti sarsar. Birinci, maksimum bir dayanışma ve birkaç bağış ister. İkinci, minimum bir kardeşlik ve birçok kanun. Birincinin vakıflara havale ettiği şeyi, ikinci önce bakanlardan talep eder.

Bu iki duyarlılık, güven verici ideolojilere de çevrilebilir ve büyük atalarla birlikte şu tekrar edilebilir: Sosyalizm ve liberalizm sonuna kadar götürülmüş cumhuriyet ve demokrasidir. Yalnız son derece doğru olan bu karşıtlık, globe okuyucularına modası geçmiş görünecektir. Çünkü sosyalistlerin, yani şu eski cumhuriyetçilerin kendileri artık genç ve farklı bir grup olarak ortaya çıkmak istediklerinden, onlarda toplumsal eşitsizlikler teması insan hakları sloganının arkasına geçmektedir.

Bir cumhuriyetçi, insanı yurttaştan ayırmaktan kaçınacaktır. Çünkü bir insana politik haklarını veren, siteye ait olmadır. Bireyin artık bir yurttaş gibi değil, basit bir özel şahıs olarak ele alındığı andan itibaren, ufukta kölelik -ve hemen arkasından kanunların yokluğu demek olan keyfilik- kendini gösterir. Cumhuriyette özgürlük bireylere ancak kanunların gücüyle, yani devletle gelir. Demokratların sadece insan haklarından bahsetmeleri, buna karşılık cumhuriyetçilerin her zaman buna yurttaşlık haklarını eklemeleri hayret verici değildir. Bu onların gözünde bir şarttır, bir tamamlayıcı şey değil. Nasıl ki yine bir cumhuriyetçinin gözünde laiklik hoşgörünün şartı olup onun karşıtı değilse.

Ancak bu, özel hayatında ve çoğu kez, zamanın havasına boyun eğmeyen cumhuriyetçinin bireyci, toplumsal olanın baskısına boyun eğen demokratın ise toplumcu olmasına engel değildir. Demokrasinin savunduğu bireycilik, o zaman, bireyleri olmayan bir dünyanın ruhu, koyunun tinsel çeşnisi olur. İstatistik, aydın kanaatten daha emin bir biçimde sıradan kanaati destekler ve yüceltir. Farklılığı yücelten, sıradan insanlar ve Ortodoksilerle alay eden, özgürlüğü istediğini yapma olarak tanımlayan farklılıkçılar bazen kendi aralarında birbirlerine, özgürlüğü iyi düşünmek ve gerekeni yapmak olarak tanımlayan ölçülü zihinlerden daha fazla benzerler. Rabelais in Theleme si düşünüldüğü yerde değildir.

Bireyler arasındaki ayrılıkları ortadan kaldırmak, öyle bir dünya idealidir ki bu dünyada tartışmanın, tartışan hasımlara sonuçta aralarındaki sivri görüş farklılıklarını törpüleyerek bakış açılarını uzlaştırma imkanı verdiğinde faydalı olduğu söylenir -sanki demokrasi bize başkalarına karşı bu ödevi, yani onunla uyuşma ödevini empoze ediyormuş gibi.- Cumhuriyette ise aralarındaki görüş ayrılıklarını açıklığa kavuşturmak, hatta karşılıklı saygı içinde onları keskinleştirmek için, tartışmanın yararlı olduğu düşünülür. Cumhuriyetçinin parolası uç görüşler beni ilgilendiriyordur. Demokratınki ise aşırı olan her şey, değersizdir. Cumhuriyetçinin hedefi, uygunsuz olanı kibarlıkla birleştirmektir. Her şeyden önce rahatsız edici (incommode) zihinlere ihtiyacı olan bu rejimin kendisinin rahatsız edici olduğu anlaşılmaktadır.

Homo Republicanus & Homo Democraticus

Toplumsal mutabakatla (consensus) çalışan demokrasinin sıkıntısını gidermek için sık ve moda şeyler olarak vardır. Moda onun konformizmini renklendiren bir gölge ödevi görür. Aşırı mağrur ve yüce ruhlu Stendhal, cumhuriyetçinin en iyi örneğidir. Dostu Mérimée ise derin bir demokrat. Ve Hugo cumhuriyetçi, Sainte-Beuve demokrattır (Flaubert ne biri ne diğeridir.) Yoksulların dostu, demokrasinin açık savunucusu ve sonuna kadar toplumun çoğunluğunu arkasında bulmuş olan III. Napoléon a hayır demek için biraz senyör olmak lazımdı. Azınlıkta kalan bir cumhuriyetçi öfkelenir, köpürür, azınlıkta kalan bir demokrat ise çöker, yok olur.

Bugün kim, nedir den daha revaçta bir grup oyunu olamaz. Joxe ve Chènement cumhuriyetçi mi? Lang ve Jospin demokrat mı? Chevènement Okul'a saygısını gösterdi. Fakat Joxe devlet okullarında başörtüsünü rahatça kabul etmektedir. Hiçbir şey basit değil. Mitterrand zor durumlarda cumhuriyetçi, işler yolunda gittiğinde ise demokrat görünüyor (tersinden daha iyi). O iki başlı Janus gibi. Bugün Elyée de rahat günlerinin keyfini çıkarıyor. Michel Rocard demokrat bir tip. İktidar koridorlarında her tarafta cumhuriyetçiler gerilemiş durumdalar. Genel kural olarak cumhuriyetçi ekonomiden hoşlanmaz. Ekonomi de ondan hoşlanmaz. Maliye müfettişlerine gelince, onlar demokrasiye bayılırlar. İdeal olarak ekonominin peşinden koşmanın insanı çabucak idealin kendisinden ekonomi (fedakarlık) yapmaya götürdüğü bilinmektedir. Bunun tersine hesap yapmasını bilmemek de insanların alın terlerine önem vermektedir. Fazla ekonomicilik cumhuriyeti öldürür mü? Gereğinden az da öldürür. Le Monde uzun zaman Cumhuriyetçi bir gazete oldu. Liberation ise ta baştan beri demokrat bir gazetedir. 68 kuşağına bağlılığından ötürü bir tür doğuştan anti-cumhuriyetçi bir gazete.

Bundan uzun kış geceleri için eğlenceli bir küçük karakter tahmin etme oyunu çıkabilir. Tiplerin karşılıklı olarak birbirleri içine nüfuz edişi o kadar güçlüdür ki bir doğruyu ifade etme anında yanılgıya düşeceğinizden emin olabilirsiniz. Ama şunları gözlemenin cazibesine nasıl direnilebilir? Cumhuriyetçinin en iyi olduğu şey, yazı; demokratınki ise sözdür. Biri insanları (erkekler veya kadınlar) araya mesafe koyarak ayartır. O, soğuk biridir. Sadık, ancak bencil bir varlıktır. Diğeri sıcakkanlıdır, kendisiyle daha kolay ilişki kurabilir. Herkese ve hemen zevkli anlar sunabilir. İnsana yakındır; ancak havaidir. Topluluk önünde konuştuğunda cumhuriyetçi tumturaklı veya kırıcı görünür. Söylediği doğru olabilir; ama sahte görünür. Demokrat, neşeli ve esprilidir. Belki söylediği doğru değildir; ama öyle görünür. Demokrat için, eseri liste başı olan biri, tamamen kötü olamaz; tanınmamış bir yazar da gerçekten iyi olamaz. Cumhuriyetçi de 50 en iyi eser listesinde yer alan kitapları okuyabilir; ama aşağıdan yukarıya. Cumhuriyetçi kadın düşmanı mıdır? Demokrat da erkek düşmanı mıdır? Cinsel basmakalıplar kültürümüz için tehlikelidirler, kutuplar ise aydınlatıcı. O halde şöyle diyelim:

Homo Republicanus, erkek türünün kusurlarını taşır; buna karşılık Homo Democraticus kadın türünün meziyetlerine sahiptir.

Cumhuriyetçi için özellikle geçip giden, gücü kemiren ve tahrip eden zaman önemlidir. Bunun sonucu iş sıkıntısı, gerginliktir. Bütün bunlar kendi kendine olduğu için cumhuriyetçi gerginleşir. Demokrat için ise önemli olan havanın nasıl olduğudur. Ona göre endişeye mahal yoktur, çünkü mevsimler birbirini izleyecek ve yağmurdan sonra güneş ortaya çıkacaktır. Çarşaftan sonra da blujin. Savaştan sonra barışma gelecektir. Demokrat savaşa o kadar az inanır ki ilk silah atışı ile birlikte barışa hazırlanır. Bu, bunalım döneminde tehlikelidir. Acaba akıllı kim, deli kim? Bunu nasıl bilebiliriz? Bu ikisini birleştirmek gerekir. Bu tehlikeleri azaltacaktır. Merak etmeyin; hayat bunu oyun oynar gibi kendi kendisine yapmaktadır.

Sistemlerdeki Kaymalar

Politik konuda güzelliklerin değerlendirilmesi hiç tavsiye edilmez. Anormallikler, korkunç şeyler üzerinde durulması tercih edilir. Bu, nedensiz değildir: Onların bize şeylerin temelini, aslını açığa vurdukları söylenir. Bir cumhuriyet patolojisi vardır. Geçen yüzyılda Hippolyte Taine, yani çağdaş solcularımızın en az okuyup, en çok zikrettikleri yazar, geometri zihniyetinin bozduğu, bir insan kavramı adına gerçek insanları küçümseyen, buz gibi acımasız Jakobin hakkında her şeyi söylemiştir. Bu iğrenç teorisyen, bu lise öğretmeni canlı bir halk düşmanıdır. Onun geçişine bakın: Kuru, zayıf, şüphe dolu, gözlerinin derinliklerinde bir giyotinle dolaşır. Konuşmasına bakın: Her şeyi açıklar; ama hiçbir şeyi anlamaz. Bu tutucu karikatürde her şey yanlış değil. Gerçekten hasta bir cumhuriyetin varacağı yer kışla, hasta bir demokrasinin sonu genelevdir. Huzursuz, rahatsız cumhuriyetlerin yolunu otoriteci eğilimler, uysal demokrasilerin yolunu ise demagojik eğilimler gözler.

Sistemlerdeki kaymaları karşı karşıya koymak uygun olacaktır. Ama her modelin karşıtları burada sahte bir simetri olduğunu haykıracaklardır. Bugün cumhuriyetçi modelin eleştirisinin, hastalığından hareketle yapıldığı bir gerçektir. Böylece onda ilkelerin sağlamlığının davranışların katılığını, tutarlılık iradesinin baskıcı zihniyeti, mantığın dar düşünceliliği gizlediği ortaya konmak istenecektir. Suçlanan cumhuriyetçi ise yapılan iltifatı demokratın kendisine çevirmekte yarar görecektir. Beni mağrur mu buluyorsunuz? (Avrupa nın bütün ağızlarında Fransız olanla en sık birleştirilen sıfat.) Ben de sizi pek mezhebi geniş buluyorum. Ben mi dogmatiğim, genç adam. Aynada kendinize baksanıza, sizden daha fazla her çiçeğe konan olabilir mi? Gevşekliğinizi gizlemek için yumuşaklığınızla (souplesse) övünüyorsunuz. Gerçekçi kim, siz mi? Herhalde çıkarcı, fırsatçı demek istiyorsunuz. Siz beni kavgacı ve yobaz mı görüyorsunuz? Ben de sizi kaypak ve fırdöndü buluyorum. Karşılıklı olarak yapılan bu iltifatlar her iki kampa saflarını sıkılaştırmak imkanını vermektedir. Bunun sayesinde her biri komşusunun çarpıtıcı aynasında kendisini güzel bulmaktadır. Patolojik örneklere dayanılarak yapılan tartışma, narsizmin klasik bir hilesidir.

Cumhuriyetin korkunç biçimlerinin bugün demokrasininkilerden bin defa daha fazla alaylara yol açması bir tesadüf değil. Alayların oranı, kuvvetlerin oranını ifade etmektedir un Fransa Cumhuriyeti nde, cumhuriyet azınlıkta kalmıştır. Bir demokrat için de azınlıkta bulunan daima çirkindir.

Cumhuriyeti yöneten, evrensel kavramdır; demokrasiyi yöneten ise yerel kavram. Cumhuriyette her milletvekili tüm ulusun milletvekilidir. Demokraside ise her temsilci kendi seçim bölgesinin veya constituency sinin temsilcisidir. Birinci, dünyanın yüzüne hiç kimsenin görmemiş olduğu evrensel insanın haklarını haykırır; ikinci ise Amerikalıların, İngilizlerin ve Almanların haklarını, sınırlı; fakat gerçek topluluklar tarafından zaten elde edilmiş olan hakları savunur. Çünkü evrensel olan soyuttur, yerel olan ise somut. Bu ise her modele kendi büyüklüğünü ve köleliklerini verir. Akıl en üstün referansı olduğu için cumhuriyette devlet üniter ve doğası gereği merkezidir. Cumhuriyet devleti mahalli değerler, adetler ve kurumları aşarak ağırlıklar ve ölçüler, şiveler ve yönetimler, okul programları ve ders yılı takvimlerini birleştirir. Çoğulcu kültür içinde gelişen demokrasi ise eğilimi itibariyle federal ve kuşkuculuğundan ötürü de anti-merkeziyetçidir. Demokrat, herkese kendi hakikati diyerek iç çeker. Onun için sadece kanaatler vardır (ve onlar temelde birbiriyle aynı değerdedir). Buna karşılık cumhuriyetçi hatalı olanları tehlikeye atma riskini göstererek hakikat bir, hata muhteliftir deme eğiliminde olacaktır. Demokrat öz-yönetim ve özel statülere bayılır. Her şehirsel, dinsel veya yerel topluluğun kendi doğal liderleri, kendi özel programlı okulları, hatta kendi mahkemeleri ve milisleri olmasında bir kötülük görmez. Yamalı bohça, bir cumhuriyetçi için kabul edilemez.

Demokrasi bölgeciliklerin ortaya çıkmasına, özel çıkarların bencilliklerin kendisini göstermesine izin verebilir. Çünkü onun derin kanaati Tanrı'ya güveniyoruzdur (in God we trust). Zaten her yeşil banknotun üzerinde de bu vardır. Tanrı'nın altında tek ulus (one nation under God) dağılma tehlikesi göstermez, çünkü demokrata göre Tanrı iyi bir federatördür. Demokrasi canının istediği kadar maddeci, aşırı bireyci görünebilir. Çünkü mezhepler arası farklılık ne kadar büyük olursa olsun, topluluklar arası mutabakat (consensus) bütün otel odalarında komidin üzerine yerleştirilmiş bulunan İbrahim'in mesajı ile sağlanmaktadır. Cumhuriyete demokrasinin yarısını getirmek isteyen liberaller, onun dinsel çerçevesini de ithal etmedikleri takdirde, tahrip ettikleri şeyin yerine yenisini koyamazlar. Çünkü püriten dinsel inancından soyutlanmış olarak bu idare şekli inançsız ve ilkesiz bir orman kanununa dönüşür.

Pragmatizm, cumhuriyetin harcı değildir. O, büyük amaçları olmaksızın ölür. Çünkü dünya devletinin ihtiyacı olan metafiziği o ne Yaratıcı dan, ne de herhangi bir Vahiy den isteyebilir. O kendine aşkın olmak zorundadır. Demek ki o, yönetmekten ölebilir.

Devlet Toplum

Cumhuriyette devlet topluma hakimdir. Demokraside ise toplum devlete. Cumhuriyet çıkarlar çelişkisi ve şartların eşitsizliğini yasanın önceliği ile yumuşatır. İkincisi ise bunları bütünüyle ve insanların karşılıklı rızasıyla pragmatik sözleşme yoluyla düzeltir. Ulusal formasyonun rektörü ve vektörü olan devlet in (Pierre Nora) toplumsal düzenlemeyi uzun zamandan beri kendileriyle sağladığı memurlar yönetimine karşıt olarak demokraside hukukçular (jurites) yönetimi vardır. Bundan dolayı da Fransa'da hukukçuların (avukat, noter, hukuk danışmanı) sayısı, komşu ülkelerindekine göre çok düşüktür. Fransa da 2 bin kişide 1 olan bu oran, İngiltere de bin kişide 1, Batı Almanya da bin 200 kişide 1, Birleşik Amerika da ise 500 kişide 1 dir. Bir cumhuriyet zihinsel bakımdan cumhuriyetçi olanlardan meydana gelir. Bir demokrasi ise göreli bir kayıtsızlık içinde, hukuk metinlerinin soğuk nesnelliğine dayanılarak kanunların ruhu ile değil, lafzı ile işleyebilir. Seçimlere yüzde elli katılmama bir cumhuriyetin ruhunu yok eder; ama bir demokrasiye zarar vermez. Yargıçlar yönetimi, cumhuriyetçi değildir. Bunun nedeni sadece kanun koyucu halkın egemenliğinin elinden alınması değildir. Aynı zamanda onu, ruhunda ve vicdanında kanunların kendisine dikte ettiği şeyi isteme durumundan mahrum kılmasıdır.

Kamusal Özel

Ancak bu, öte yandan demokrasinin ahlakçılık a çok değer vermesiyle çelişik değildir. Çünkü demokrasi, özel olanla kamusal olanı, kişisel erdemlerle yurttaşlık görevini birbirine karıştırır. Demokrasi rahatlıkla adalet yerine sevgi ve acımayı (charité), kılavuz yerine Papaz John u, toplumsal soruna tatmin edici bir cevap olarak Kızılhaç ı veya şefkat birliklerini geçirebilir. Tinsel olanı dünyevi olandan ayırırken kendisinden hareket ettiği aynı nedenlerle özel olanı kamusal olandan ihtimamla ayıran cumhuriyet ise (Birleşik Amerika da olduğu gibi) kamu görevini üzerine almış insanları özel hayatlarına göre yargılamayı reddeder. O, yurt sevgisini tercih eder. Ona göre iyi duygular veya iyi bir ahlakla iyi politika yapılmaz. Bundan dolayı adaleti sağlarken sevgisiz ve acımasız olabilir.

Küçük veya orta boy veya geçmişi ile ilgili borcu olan bir demokrasi herhangi bir rahatsızlık duymaksızın veya bir şeyi inkar etmek zorunda olmaksızın askeri bakımdan bir başka devletin himayesi altında bulunabilir. Almanya, İtalya ve Japonya demokrasilerdir. Ancak bir cumhuriyet, bir cumhuriyet olarak kendisini inkar etmeksizin kendisini savunma işini bir başka devlete havale etmez. Onda içerdeki özgürlükle dışarıya karşı bağımsızlık bir ve aynı şeydir. Yurtsever denen kişi cumhuriyette özgürlük aşkıyla vatan sevgisini birbirinden ayırmaksızın vatanına komşularına göre hiçbir özsel üstülük tanımayan kişidir. Kendisinden daha zayıf olanı ezen bir cumhuriyet, kendi ilkelerini çiğnemiş olur ve bunu da er veya geç fark eder. Demokraside ise yurtseverler milliyetçiler adını alırlar. Bunlar özgürlüğü kudretle değiştirmeye hazır korkunç insanlardır.

Her yurttaşın başkalarının özgürlüğünden sorumlu olması ve dolayısıyla ihtiyaç olduğunda silah taşıması gerektiği cumhuriyette devlet ordunun, ordu da devletin içine yerleştirilir. Ölüm önünde (ve tabii vatan görevi bakımından) eşitlik olmaksızın yurttaşların eşitliğinin ne anlamı vardır? Bundan dolayı cumhuriyetçi ilke, bütün vatandaşların askerlik görevlerini yapmalarına dayanan bir orduyu öğütler. Demokraside ise (Birleşik Amerika ve İngiltere de olduğu gibi) özellikle barış zamanlarında ulusal savunma, profesyonellerin işidir. Cumhuriyette yurttaşlık bir olgu durumuna değil, bir hak ilkesine bağlıdır. Örneğin oy verme hakkına ya sahip olunur ya olunmaz; ama varsa ona tümüyle sahip olunur. Halk egemenliği parça parça verilmez ve siyasal haklar hiyerarşikleştirilemez. Buna karşılık demokrasi (biraz eski Atina da olduğu gibi) birinci, ikinci, üçüncü sınıf yurttaşlara sahip olmayı kabul edebilir. Sadece o, belediye seçimlerinden oy verme hakkıyla genel seçimlerde oy verme hakkını birbirinden ayırabilir -Cumhuriyetçi meşruiyete olduğu gibi cumhuriyetçi ahlaka da aykırı olan bir ayırım-.

Okul

Cumhuriyette her köyde iki hassas yer vardır. Seçimle gelenlerin kamunun iyiliği için birlikte müzakerelerde bulundukları belediye ve hocanın öğrencilerine bir üstaddan vazgeçmeyi öğrettiği okul. Veya daha iyi söylemek gerekirse Millet Meclisi ve Sorbonne Demokrasi de ise bunların yerini mabet ve drugstore veya atedral ve Borsa alır. Cumhuriyet çocukta insanı arar ve çocuğu ortadan kaldırmak pahasına onda yalnızca büyümesi gereken şeye hitap eder. Demokrasi ise insanda çocuğu şımartır. Çünkü o ona yetişkin muamelesi yaparsa onu sıkacağından korkar. Öğrencinin yetişmesini isteyen cumhuriyetçi hiçbir çocuğun çocuk olarak hayranlık verici olmadığını söyler. Demokrat ise sonuçta kocaman çocuklar oldukları için bütün insanların sevimli olduğunu düşünür. Bu daha kaba bir biçimde şöyle de ifade edilebilir: Cumhuriyet çocukları sevmez. Demokrasi ise yetişkinlere saygı göstermez.

Cumhuriyette toplum, birinci görevi yalnız başına kendi tabii ışıkları ile her konuda yargıda bulunma gücüne sahip yurttaşlar yetiştirmek olan okula benzemelidir. Demokraside ise okulun kendisi topluma benzemelidir. Okulun ilk görevi onda iş pazarına adapte olmuş üreticiler yetiştirmektir. Bu durumda onda hayata açık bir okul veya seçime, isteğe bağlı bir eğitim talepleri ortaya çıkacaktır.

Cumhuriyette okul, duvarlar ve özel yönetmelikler arasında kapalı bir yer olmak zorundadır. Çünkü bunlar olmazsa okul, onu her biri farklı bir yöne çeken sosyal, politik, ekonomik veya dinsel kuvvetler karşısında bağımsızlığını (yani laikliğini) kaybedecektir. Biri insanı ortamından bağımsız kılmaya, diğeri ise onu onunla bütünleştirmeye çalışan iki okul aynı okul değildir. Böylece cumhuriyetçi okulun şöhretini, aydın işsizler teşkil edecek, buna karşılık demokratik okul rekabet gücüne sahip bir aptallar topluluğu yetiştirecektir. Her birinin kendi zayıflıkları var.

Cumhuriyet okulu sever (ve onu yüceltir.) Demokrasi ise okuldan korkar (ve onu ihmal eder.) Ama her ikisinin de en çok sevdikleri veya korktukları şey, okulda felsefedir. Bir cumhuriyeti demokrasiden ayırmanın en emin yolu; üniversiteye girişten önce felsefenin lisede öğretilip öğretilmediğine bakmaktır. Görülecektir ki Avrupa'nın en demokratik bölgesinde, yani Protestan dinine sahip kuzey bölgesinde son sınıflarda onun yerini tutan dinsel eğitimdir. Demokratik eğitim sistemleri, felsefeyi, seçimlik bir ruh eğitimi tamamlayıcısı olarak görür. Ona göre bu eğitim, gerçekte papazlarla şairler arasında paylaştırılması gereken bir eğitimdir. Cumhuriyette ise, amacı öğretileri sergilemek değil, problemler yaratmak olan felsefe mecburi bir ders konusudur. Cumhuriyette, öğrencilerin toplumsal kökeni ne olursa olsun, aydınları organik bir bağla topluma bağlayan okul, özellikle felsefe dersidir.

Cumhuriyet, felsefi bir kavram olduğu için, ebedidir, sonu yoktur. Tarihte sonsuz olarak devam eder. Onu ileriye götüren de bu sonsuzluğun kendisi, bu kendi kendinden memnun olmamadır. Demokrasi ise sosyolojik bir olay olduğu için kendi aynasında kendini güzel bulabilir.

Bu kendinden memnun olma -ki sık sık rastlanan bir şeydir etnosantrik, fakat etkili bir propagandaya imkan verir. Kendisini aşılmaz bir şey olarak gördüğü için bir demokrasi belli bir vicdan huzuru ile kendisini bir model (modele) olarak sunar. Buna karşılık kendisini kusurlu ve düşlediği evrensel cumhuriyet bakımından daima özel bir durum olarak gördüğünden bir cumhuriyet, her zaman ancak bir örnek (exemple) olmak zorundadır.

İletişim- Kurum

Kanaatin yasa hükmünde olduğu demokraside, değer verilen paradır. Kanaat meydana getiren araçlar gerçekten gitgide daha pahalı olmaktadır. Onda imge, kavramın ayağını kaydırmakta, sözel olan yazılı olana hakim olmaktadır. Bir demokrasinin seçim kampanyalarında afiş, adayın ucuza mal olan beyaz üzerine siyah yazılmış görüş ve düşüncelerini değil, pahalı olan renkli resimlerini sergiler. Bundan dolayı demokraside reklamcı politik sorumluya, yani kural olarak seçimden sonra hareketlerini basın-yayın vasıtalarının şantajına göre ayarlamak zorunda kalan kişiye emretmektedir. Politikacı demokraside politikasını bu politikalarla ilgili verilebilecek veya verilemeyecek olan imgelere göre düzenler. Bunun için o kararlarını her hafta kendisine, kendisinin ve başkalarının popülarite oranlarını gösteren kamuoyu adlı barometrenin derecelerine göre ayarlar: Bir televizyon kanalının yöneticisinin programındaki arzını, televizyon kamuoyu yoklamalarının sonuçlarının ortaya koyduğu talebe göre ayarlaması gibi!

Cumhuriyette davranışları düzenleyen, bir çıkarlar uzlaşmasından başka şey olan, ilkedir. Örneğin bir siyasal parti, iktidarı ele geçirme ve sürdürmenin aracı değildir: O, bir yüze veya belirsiz bir vaade değil, bir programa uyar. Eğer egemen (yani halk), oy vermek suretiyle kendisiyle sözleşme yaparsa, bu parti sözleşmeye uymaktan sorumlu kabul edilecektir. Eğitimi, enformasyon vermekle veya şeylerin ilk nedenlerini araştırmayı son dünya haberleriyle karıştırmadığı gibi cumhuriyet, oy verme (suffrage) ile yoklamayı (sondage), devlet ile toplumu birbirine özdeş kılmaz. Çünkü halkla kitleyi, kurumsal olanla isterik çığlıkları birbirine karıştıranlar sonunda adaletle linç etmeyi birbirine karıştırırlar. Cumhuriyette olması gerekenle olan, kalması gerekenle geçmesi gereken birbirlerine karıştırılmaz.

O halde demokraside ana kavram, iletişimdir (communication), cumhuriyette ise kurum (institution). Cumhuriyetçi terminolojide okul müdürü (instituteur) veya müdiresi kavramının, bu işin bizzat kendisi gibi saygı uyandıran bir kavram olması, buna karşılık demokraside utanılacak bir şey olması hayret verici bir şey değildir. Kutsal dörtgenden -kara tahta veya küçük ekran- iki ayrı tür terminoloji çıkar: Her rejimin kendi yüceliği vardır: Hayat veya diplomanın yüceliği. Gazeteci, reklamcı, şarkıcı, aktör, işadamı bir demokrasinin rehberlerini teşkil eder. Öğretmen, yargıç, bilim adamı ve hatta görünüşte paradoksal olmakla birlikte subay, cumhuriyetin rehberlerini oluşturur.

Bir demokrasi kendisini çevreleyen gürültü patırtı içinde rahatça yaşayabilir. O, bundan uzun vadede tamamen kendi kendisine bir düzenin çıkacağına emindir. Cumhuriyette ayrım (distinction) veya ayırt etme (discemement), sessizlik kaleleri ve plajları gerektirir. Birincisi bir gürültü iyimserliği, ikincisi ise bir sessizlik iyimserliği olarak tanımlanabilir. Bugünlerde gürültünün adlandırıldığı gibi müzik şöleni veya bayramı bir demokrasinin felsefesini temsil eder. Bir dakika sessizlik ise bir cumhuriyetin ruhunu ortaya koyar.

Cumhuriyetin korkunç biçimlerinin bugün demokrasininkilerden bin defa daha fazla alaylara yol açması bir tesadüf değil. Alayların oranı, kuvvetlerin oranını ifade etmektedir. Fransa Cumhuriyeti'nde, cumhuriyet azınlıkta kalmıştır. Bir demokrat için de azınlıkta bulunan daima çirkindir.

Eski-Yeni

Demokrat yenmiştir. Cumhuriyetçi bugün artık ancak artçı savaşlar veriyor görünmektedir. Ancak nakavtla alınan bu zafer, bir maçın sonunu belirlememektedir. Şu basit nedenle ki ortada bir dövüş olmamış, sadece ayaklarımızın altında bulunan tektonik plakaların bir kayması olmuştur. Ulus, cumhuriyetçi olarak konuşmaya devam etmekte, toplum ise demokrat olarak davranıp düşünmektedir. Norm ile kültür, Fransa tarihiyle Fransızların hayatı arasında bir kopukluk (décalage) ortaya çıkmıştır. Protokol ile gerçek alışkanlıklar arasındaki bu frekans farklılığı öğrenci ve öğretmenlerin kararsızlıklarını açıklamaktadır. Başörtüsü ile ilgili anketlerin gösterdiği gibi 45 yaşından büyük Fransızların üçte ikisi cumhuriyetçi olarak davranmak şansına sahipken 25 yaşından küçük Fransızlarda ise, demokrat davranma şansı üçte ikidir. Cumhuriyet eskiden kalma bir kavram gibi görünmektedir. Laik okul da öyle. Her ikisi de sevimli değiller. Etraftaki her şey bize insan haklarından, borçsuz alacaklardan, zahmetsiz zevklerden söz ederken onlar, ödevler içermektedirler. Kuralsız bütünleşme. Demokratlar gençliği ilkelere tercih mi ediyorlar? Bu yeni bir haber değil. Devir yüksek olanın değil geniş olanın, gri gömleğin değil, apoletlerin devri. Zamana uygun yaşamak lazım. Başka bir çağdan kalma ise, yasanın önemi fazla değil. Bundan dolayı 1989 da, Fransız kavramının doğuşunu Amerikan biçimleri altında kutladık ve herkes Goude tarafından düzenlenen geçit resminde demokrasinin tanrılaştırılmasını, cumhuriyetin yerin dibine batırılmasını alkışladı. İki yüzüncü yıldönümümü mü benden çaldılar? Hayır! benden cumhuriyetimi çaldılar. Niyetle sonuç arasında bir kopukluğun ortaya çıkmış olduğunu söyleyelim de muhteşem bir serüven olan sosyalizmle özgürlüğü barıştırmak için yola çıkmış olan solun yaptığı şey sonuçta Raymond Barre ile Harlem Desir'i barıştırmak oldu. Bu övgüye değer bir şey; ancak gerçekte hiç de fevkalade değil. Çünkü onlar gerçekte küs değillerdi ki (Barış, anlayış içinde olmak, Borsa ya hiçbir zaman zarar vermemiştir.) Cumhuriyetçi partinin çocukları, sosyalizm adı altında liberal demokrasiyi göklere çıkarıyor ve uyguluyorlar. Michelet, Tocqueville i doğurmuştur. İyi veya kötü, bu olayın açıklanması gerekir.

Cumhuriyetçi modeli kendi evinde güç duruma düşüren bunalımları, değişimleri, başkalaşmaları, yıkılmaları, aşılmaları burada ayrıntılı olarak tekrar ele almayacağız. Sosyologlar işlerini iyi yapıyorlar. Kavramın imgeye, babanın pubcı çocuklarına, kamusal olanın özel kültlere yerlerini terk etmeleri şüphesiz toplumsal bir olaydır.

Kültürleştirme

Fransa'nın dünyadaki maddi, nesnel ve ölçülebilir zayıflamasını hatırlamamız gerekir. Bu olay, her şeyi arkasından sürükleyen Amerika'dan esen rüzgarlara yolu açarak koruluğumuzun eski çitlerini yerle bir etti. Soft un hard ı kovduğu gibi, santiaglar galocheları, kompakt diskler 45 lik plakları, faks belinogramı kovdu. İnsanın kendisinin olanı başka olan, yabancı olanı kendisinin olan gibi yaşadığı durumları tasvir etmek için sosyologlar kültürleştirme (acculturation) deyimini kullanıyorlar (eskiden filozofların yabancılaşma (alienation) dedikleri gibi). Anlaşıldığına göre bir ilk kuşak ürünü mal gibi teknolojik bakımdan demodeleşen cumhuriyet, kendisini icat edenlerce artık yabancı ve tuhaf bir şey, biraz komik bir folklorik unsur gibi hissediliyor. Bunun nedeni üniversitede felsefenin yerini sosyal bilimlerin almış olması değil veya sadece o değil; St. Michel Bulvarı'nın köşesinde, Soufflot Sokağı'nın iki yanındaki Maheu ve Capulade (lokantaları)'nın yerini Free Time ve McDonald's dükkanlarının almış olması. Şehirsel dekorun biçimlerinin öğretilen şeyin içeriği, yenen şeyin inanılan şey, duyulan şeyin beklenen şey üzerine etkisi sanıldığından fazladır.

Fransa tarihine Atlantik-ötesinin self servislerinden bakan entelektüel establishment ımız sabit fiyatlı mönülerimizi kavramamaktadır. Bundan dolayı o el çabukluğu ile (Michelet nin) Fransız Cumhuriyeti Üzerine sini (Tocqueville in) Amerikan Demokrasisi Üzerine siyle yer değiştirmiştir. Şu saf, şu şamatacı Michelet ye sırtını dönerek Tocqueville den halka 1789 u takdim etmesini, yani Fransız Devrimi'ni ve Cumhuriyet'i, demokrasinin dünya çapındaki gelişim tarihi içinde basit bir yerel aşama olarak açıklamasını istemiştir (Bu devrimi ve cumhuriyeti parantez içine alan bir açıklamadır). Basın yayın establishment ımız Amerikan Savunma Bakanlığı'nın bir memuru olan M. Fukuyama nın Tarihin Sonu nu baş sayfada basmaktadır; o Fukuyama ki Milli Menfaat (National Interest) adlı dergide (Böyle bir ad taşıyan bir Fransız dergisi düşünebilir misiniz?) savaş sonrasında Paris te Kojeve in ve onun arkasından bir sürü Fransız filozofunun çok ince bir şekilde söyledikleri şeyi çok kaba bir biçimde İngilizce söylemekten daha fazla bir şey yapmamaktadır. Politik establishment ımız solcu bir hükümetin, okul sorununu parlamentonun değil de bakanlar kurulunun önüne getirmesini bir ilerleme olarak görmektedir. Hukuk devleti hoş, egemen halk ise demode görünüyor. Demokrasinin son sözü yargıçlar yönetimi değil midir? Bağımsız idari otoriteler her tarafta nesnellik ve tarafsızlığın teminatı değil midirler? Yargıcın yasayı uygulamak, yurttaşın ise onu koymak için var olduğunu düşünen safdil, çok arkaik değil midir? Durum tersinedir.

Devlet

Devletin ve devlet kavramının içerdeki çöküşünü hatırlamak gerekir. Devlet tekellerine karşı savaşma görüntüsü altında kamu hizmetlerinin gerilemesi, özelleştirme ile, özel kişi ve kurumlara bırakılan bilim ve sanat koruyuculuğu ile, kültürel faaliyetlerin özel teşebbüsçe desteklenmesi (sponsoring) ile, devlet televizyonlarını özel televizyonlara uydurma ile aranan kurtuluş ve geniş olarak tasvir edilmiş olan benzeri nice yeni şartlara uydurmalar. Cumhuriyet güçlü değil; fakat onurlu bir devlet ister. Bütçe kaynakları azalıp onur pahalılaştığında, daha iyi olduğu söylenen demokrasi pazara hakim olur. Bu bir seçim değildir, otomatik bir sonuçtur.

XVIII. yüzyılın aklı ve tümelinin bunalımını, Hiroshima ve Çernobil i ve bunlarla birlikte Condorcet nin mutlakları ile onun Fransa da ilk kez cumhuriyetçi manifestoyu 1791 yılında ilan etmiş olan ve kendisine safça bir biçimde Hakikatin Dostları Derneği adı verilmiş olan düşünce kulübünün bütün varsayımlarını görelileştirmiş olan Levi Straus, Freud, Nietzsche ve Marks babayı hatırlamak gerekir. Bu arada aile ve iyi duyguların geri dönüşünü, midenin mantık, hümanitarizmin hümanizm üzerine kazandığı zaferini, tabibin gördüğü rağbete karşı militanın gözden düşmesini, dernek hayatının yeniden canlanmasına karşı partinin ortadan kalkmasını da unutmayalım.

Anti-merkeziyetçiliği, eşrafın geri dönüşünü, taşra feodallerinin kazandıkları yeni şöhret ve itibarı, Maurras nın soldan geri dönüşü, bölgecilik i, farklılık hakkı nı hatırlamak gerekir. İhtilal öncesi rejiminin (Ancien Regime) ve onun çeşitlilikler inin yeniden saygınlığına kavuşturulması, eğitimde bölgeciliğin ortaya çıkışı, genel müfettişlik gibi ulusal sınavların da el altından terk edilişi, kısaca eğitim toplulukları nın hizmetinde bir kurum olarak okulun sulandırılmasını hatırlamak gerekir. Özellikle ve öncelikle Avrupa dan, bizim güzel zenginler mesihçiliğinden söz etmemiz gerekir.

Bu kocaman ve yumuşak mide, oldukça az fark ediliyor. Çünkü içinde bulunmaktayız ve faaliyeti de yavaş. Toplulukların mide suları sessizce Avrupa tarihinin özel şartlarından kalmış olan çeşitli artıkları eritmektedir. Oldukça tuhaf bir karşı-kültür olarak cumhuriyet bu artıklardan biriydi. Onun hazmı demokratik olarak gerçekleşmekte: Çoğunluğa dayanılarak, devletin egemenlik alanının daraltılması ve kanun koyucunun hiç kimseye hiçbir şeyden dolayı hesap vermek zorunda olmayan teknokrata boyun eğdirilmesi yoluyla. Bu yeni bulamaç uygun olacak mı? Laik doğulmadığı gibi cumhuriyetçi de doğulmaz; cumhuriyetçi olunur. Aynı nedenlerle öyle olmaktan çıkılabilir de. Cumhuriyet bir kader (predestination) değil, bir durumdur (situation). O çaba ve uğraşla kazanılır ve eğer bunlar gösterilmezse kaybedilir. Avrupa'nın bütünleşmesinin, onun ayakkabısı içine bizim huysuz devrimimizin giderayak koymuş olduğu çakıl taşını çıkarıp atmanın en iyi tarzını ifade edip etmediğini gelecek gösterecektir.

Bölgeler, sermayeler ve itaatler Avrupasında kıtanın ilk ulus-devleti geri kalmış bir devlet olmakta. Bir toplumun sadık kulların itaati veya tüketicilerin iştahı üzerine değil, yurttaşların özerkliği üzerine dayanması için Tanrı'yı başkanlık mevkiinden uzaklaştırdık diye kendimizi ileride sayıyorduk. Tanrı her tarafta papazları ve tüccarları (traders) ile iyilikle veya zorlukla geri döndüğünde, öncü olan arkadan gelmek durumunda olacaktır. Rekabetçi görünebilmek için Fransa'nın hayat tarzını değiştirmesi bir çeşit yumuşaması mı gerekecek? Başkenti Brüksel olan bir cumhuriyet, çok rahatsız edici değil mi?

Birey-Yurttaş

Sokaklarda gitgide daha az yurttaş, buna karşılık evlerde gitgide daha fazla bireyler gerektiren liberal ülke modeli, bir ilkeler değil, açgözlülükler topluluğunu hedeflemektedir: Eppur si muove. Bankacılar Avrupasını, yani var olan tek Avrupayı ümidi ancak şölenlerimizde parlayan işçiler Avrupasının ocak mavisi ile giydirmeye kalkmak, gerçekten kaçmak değil midir? Fransız solu, Avrupa binasının yerine, yeni bir toplum inşa etme projesinin terk edilmesinin -çünkü bu proje bir aşk gemisi olarak katı gerçeğe çarpıp tuzla buz olmuştur- zihinlerde bıraktığı boşluğu doldurmak üzere bir başka efsaneyi geçirdi. Belki de onun seçme imkanı yoktu. Fakat bu bir tuzaktır. Eğer sosyalistler iyi Avrupalı olmak isterlerse, kötü sosyalistler olacaklardır (ve tersi).

İyi cumhuriyetçi olmamız ve ortağımız olan ülkelerden iyi öğrenciler olarak liberal demokrasinin alfabesini öğrenmek yerine onlara (laik ve demokratik) cumhuriyetin ilk bilgilerini teklif edecek kadar aklı başında ve cesur olmamız yetecektir. Avrupa'nın bugün ihtiyacını duyduğu en önemli şey, bireylere yurttaşlık onurunu tekrar vermektir. Eğer kamusal alan, artık bunu onlara vermezse onlar bunu başka yerde aramaya koyulacaktır. Çünkü sembolik referansları olmayan toplumsal bağ olmaz. Herkesin ortak devleti kendi referansını kaybetmeye doğru gider gitmez, kiliseler ve kabileler bu birleştirici işlevinde onun yerini alırlar: Boşluk doldurma meselesi. Bir cumhuriyet, ayaklarının ucuna basarak alanı terk ettiğinde, onu yerini dolduracak olan özgür ve muzaffer birey değildir, genel olarak papazlar sınıfı ve mafya grupları, bireyi iterek devletin yerini alacaklardır. Politik iktidarın her ahlaki düşüşü, dinsel otoritelerin politik ilerleyişi ve para feodallerinin yeni bir küstahlığı ile ödenir. Çünkü duygu yetmez; kişisel özgürlüğü kurumlar, akılcı iradeye bağlılıklar (appertenances) gereklidir. Onlar, iskeletleri olmazsa çökerler. Kuralsız ve disiplinsiz salt bir acıma ve güzel sözler toplumu, tahmin edilemeyecek acımasızlıklara yol açar. Dün vicdan ve ifade özgürlüğü olarak bireyin özerkliğini tehdit eden, devlet ve onun yasakları (censures) idi. Bugün ise en büyük tehlikeler (yasaklama ve dışarı atma istekleri), sivil-toplum dan -iştahlar ve gizli hoşgörüsüzlüklerin kargaşası- gelmektedir. Kalbin yasası, kendi başına, gitgide daha hoşgörüsüz ve denetimsiz kudretlerin (basın yayın araçları, papaz sınıfları, bilimler, idare) yükselişine karşı koyamaz. Bugün bireysel özerkliği savunmanın yolu cumhuriyetçi devletten ve ona tekabül eden toplumdan geçmektedir. Politik rejimlerin en imkansızını en zorunlu, en demode olanını en ilerici yapan kaderin garip cilvesi!

Cumhuriyetin Geleceği

Peki düne ait olan cumhuriyet yarın dönerse? Bu, içinden Guiseppe Verdi'nin "Geçmişe dönelim, bu bir ilerleme olacaktır" parolasını mırıldanmayı hiçbir zaman için bırakmamış olan gezegen operamızın ilk 180 derecelik dönüşü olmayacaktır. Gerçekten çağdaş olmak için arkaik olma cesaretini gösterelim. Özgürlük insanları, şu büyük nostaljikler, XVIII. yüzyıldan geriye doğru atlayarak Yunan-Roma antik dünyasını canlandırmak suretiyle bütün çağdaşlarını aştılar. Devrim öncesi düzenin onların kendilerinin moderniteleri olduğunu hep unutuyoruz. Onlar bu düzeni yeterli ölçüde modern bulmadıklarından eskiyi antik olanla, XV. Louis üslubunu Brutus'un hitabeti ile, Bouchery'yi David'le yendiler. Tarihin ileriye doğru daha iyi sıçraması için bazen geriye doğru adım atması gerekliymiş gibi geleceğin yaratılmasının bu tür hileleri vardır.

Dün zarif ve sinik bir liberal kapitalizm ile aptal ve sinik bir devletçi sosyalizm ikilemi içine sokulmak isteniyorduk. Bu seçimi yapmamakla iyi ettik. Birincisi insanda onun gerçekte kültürel alana ait olan özünü tatmin etmemektedir. Ölmekte olan ikinci ise yarışmak için gerekli olan asgari şeyleri bile sağlayamamaktadır. Eğer bugün bizden homo religiosus un biz-başkaları na karşı koymak üzere homo economicus un ben-kendimine katılmamız istenirse cevabımız şu olacaktır: Hayır, teşekkürler, yurttaşı kabulün "biz-hepimiz"i kafidir. Gerçekten kendi tarzında retrograd olan ilerlemenin bizi iki tür geriye dönüş arasında bir seçim yapma durumunda bırakması mümkündür. Dinsel geriye dönüş veya cumhuriyetçi geriye dönüş. Kabileler veya ulus, papazlar veya lise müdürleri. Bu son durumda Condorcet, Michelet ve Jules Ferry'den televizyonda numaralarını göstermek üzere geri dönmelerini istemek yararımıza olacaktır. Önce bir demokrasi olmayacak bir Fransız Cumhuriyeti'ne tahammül edilemez. Başkaları gibi bir demokrasi olmaktan başka bir şey olmayacak bir Fransız Cumhuriyeti de değersiz olacaktır.

Not: Fotoğraflar, Wix Gallary'den alınmıştır.